Ortodoks Hristiyan Litürjisi

ORTODOKS HRİSTİYAN LİTÜRJİSİ (AYİNİ)

Litürji Yunanca bir kelime.  Dini amaçla yapılan ve biçimi kesin olarak belirlenmiş tören ve ritüeller demek.  Biz genel olarak ayin diyoruz.  Ayin genel bir terim.  Liturji dendiğinde Hristiyan ayini anlaşılıyor.

Değişik Hristiyan mezheplerinde ayinin detayları ve yoğunluğu değişik olabiliyor.  Ortodokslukta liturji tanrısal ve değişmez kabul ediliyor.   Senede özel birkaç gün dışında  Ortodoks Kilisesi’nde Aziz Yioannis Khrisostomos’un 5. Yüzyılda biçimlendirdiği litürji uygulanıyor.

Yioannis Khrisostomos (Altınağızlı Yahya), Antakya ve İstanbul’da yaşamış ve öğretmiş; Konstantinopolis Başpiskoposluğu’na kadar yükselmiş önemli bir zat.   Vaızlarıyla ünlü ki, yazılı hale getirilmiş bu vaızlar bugün hala okunuyorlar.   4. ve 5. Yüzyıllarda Hristiyan ilahiyatı konusunda tartışmalara girmiş, Hristiyanlığın kavramlarını yerleştirmiş ve kurumsallaştırmış “kilise babaları”ndan biri, hatta en önemlisi.  IV. Haçlı Seferi’nden tam 800 yıl sonra, 2004 yılında Vatikan tarafından geri gönderilen ve Fener Patrikhanesi’nde saklanan kemiklerin onun olduğuna inanılıyor.

Hristiyan ayini ya da litürjisini temel olarak iki bölümden oluşuyor:  İlk bölümde İncil okumaları ve açıklamaları, ikinci bölümde sadece vaftiz edilmiş olanların katıldığı ekmek ve şarap ayini yer alıyor.  Teknik olarak başlangıçtaki bir hazırlık bölümü de bir ayrı bölüm olarak kabul ediliyor.  Bu bölümleri aşağıdaki gibi özetleyebilirim:

i. Hazırlık
Din adamlarının törensel girişi. Dini kıyafetlerin giyilmesi. Sadece rahip ve yardımcısının aralarında söyledikleri dualar. Bir yoruma göre bu kısa bölüm Hz. İsa’nın peygamber olarak ortaya çıkmadan önceki dönemini simgeliyor olabilir. Şarap ve ekmeğin hazırlanması.

ii. Katekümen Litürjisi
Ayinin bu bölümüne vaftiz edilmemişler de katılabiliyor. Katekümen kelime anlamı olarak “öğrenmekte olan” demek.  Bilindiği gibi Vaftiz bir Hristiyanlığa kabul ritüeli.  (Müslümanlıkta bir kabul ayini yok.  Kelimeyi şahadet getirmek Müslüman olmak için yeterli.)  Bu bölümün esasını İncil okumaları ve yorumları oluşturuyor.   Okumalar arasında “litani”ler ve “antifon”lar söyleniyor.

Litani.  Standard bir formül haline getirilmiş ve yüksek sesle söylenen dualar demek.  Doğu Kiliselerinde çoğunlukla “chant” biçiminde melodik olarak söyleniyor.   “Chant”ın Türkçesi’ni ya da Yunancası’nı bulamadım,  iki ya da üç nota arasında gidip gelen ilahi demek.

Antifon iki grup erkeğin karşılıklı olarak Kutsal Kitap’ın[1] (İncil’in değil) Psalms (biz Mezmurlar diyoruz) bölümünden ilahiler söylemesi anlamına geliyor.  Bir grup söylerken öbür grup onları bekliyor.  Kilisenin ön tarafında sağda ve solda birbirine karşı yerleştirilmiş olan kürsüleri var.   Okuyacakları metinleri bu kürsülerin üzerine yerleştiriyorlar.

Üç kez antifon ve aralarda da litaniler söylendikten sonra rahip yardımcıları kilise içinde bir geçit yaparak İncil’i getiriyorlar.   Kilise ana apsisinin[2] sol tarafındaki tali bir bölmeden aldıkları İncili kilisenin arkasına kadar götürüp, ortadaki “naos”tan[3] tekrar ön tarafa getiriyorlar.

İncil okumalarından sonra sol yukarıda bulunan ve ambo denilen vaiz kürsüsünden, okumaların yorumlanması şeklinde vaızlar veriliyor.

Bu bölümün sonunda “Katekümen”ler dışarı davet ediliyor.  Eskiden bu noktada kilisenin kapıları kapatılırmış.  Bugün bu uygulanmıyor.   Vaftiz olmamışlar da içeride kalıp ayinin devamını seyredebiliyorlar.

iii. Ökarist
Kelime anlamı “şükran”.   Son akşam yemeği sırasında Hz. İsa’nın havarilerine “kırdığı” ekmeği uzatıp “bu benim etim”, şarabı uzatıp “bu benim kanım”  deyişini canlandıran bir ritüel.  İngilizce’de “comunion” diyorlar.

Litani’lerin söylenmesinden sonra, önceden hazırlanmış (özel dualarla kutsanmış) ekmek ve şarap İncil’in getirilişine benzer bir şekilde ortaya getiriliyor.  Bu arada herkez yanındakilerle öpüşüyor ya da el sıkışıyor.   Hep bir ağızdan inançlarının ifadesi olan İznik Amentüsü (Nicean Creed) söyleniyor.  Daha sonra herkez tek tek rahibin önüne gidip ekmekten bir lokma ve şaraptan bir yudum alıyor.  Bu da ayinin sonu demek oluyor.  (En sonunda geriye kalmış olan kutsanmış ekmek parçalarını orada bulunanlar paylaşarak yiyorlar ki ekmekler ortada kalmasın.)

[1] Tevrat’ı ve Hz. İsa’nın İncilini birlikte kapsayan kitaba Kutsal Kitap / Kitab-ı Mukaddes deniyor.

[2] Apsis:  Kilisenin ön tarafında yarım daire şeklindeki girinti.  Ortodoks kilisesinde ikonastasis paravanının arkasında kalıyor.

[3] Naos: Kilisede cemaatin toplandığı orta bölüm.

RESİMLER

Kariye’deki kilise babaları kompozisyonu.
Genellikle bu 6 piskopos beraber tasvir ediliyorlar.   Daha önemli bulunanlar merkeze yakın.  Litürji’yi düzenlemiş olan Aziz Yioannis Khrisostomos (Altınağızlı Yahya) ortada solda.   Sonradan Noel Baba halini alacak olan Aya Nikola ise en solda.    Diğerlerini Kariye gezimizde öğrenebilirsiniz!

Patrikhane Kilisesi’nde antifon söylenmesi.  
Resimde görülmüyor ama bu “muganni” kürsüsünün karşısında bir tane daha var.   Onun etrafındaki ekip sıralarını beklemektedir.

Yukarıdaki resimde İncil’in getirilişi görülüyor.   Resim’de apsis kapısının açık olduğuna dikkat edin. Patrik Barthelemos tahtında oturuyor.  Ayini yöneten rahip ayrı.  Resim Atlas Dergisi’nden.